Казахский язык через границы: фонетические особенности речи репатриантов из Китая

В данной статье рассматриваются фонетические характеристики языка этнических казахов Китая, в частности: сочетания гласных и согласных, фонетические изменения и отличительные особенности речи. Проводится сравнительный анализ фонетических различий между языком казахов-репатриантов из Китая и современным литературным казахским языком, а также дается детальная лингвистическая характеристика. В рамках эмпирического исследования проводились опросы и интервью с репатриантами из Китая. Записанные аудио- и видеоматериалы были расшифрованы и проанализированы для выявления фонетических особенностей. В результате были зафиксированы такие явления, как редукция, аугментация и транспозиция звуков, что подтверждается как данными научных работ, так и результатами проведенных интервью. Исследователи отмечают различия в фонетической системе языка китайских казахов, особенно в артикуляции гласных и согласных. Однако наблюдается отсутствие сравнительных исследований, которые изучают языковые особенности казахского языка, на котором говорят этнические казахи в Китае, по отношению к стандартному литературному казахскому языку, используемому в Казахстане. Фонетические черты, сохранившиеся в речи пожилых этнических казахов из Китая, связаны с использованием ими алфавитной системы Ахмета Байтурсынова «töte žazuw». Их язык мало изменился с момента переезда в Казахстан в 1990-х годах. В то же время в речи молодого поколения, получившего образование в казахстанских школах и вузах и работающего педагогами, наблюдаются значительные фонетические изменения. 

1. ҚР Заңы. Қазақстан Республикасының тіл туралы заңы. Аdilet.zan.kz. 2009. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P090002251 (accessed: 20.05.2025).

2. Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі. Аdilet.zan.kz. 2020. Available at: https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z2000000327 (accessed: 20.05.2025).

3. Egov.kz. (n.d.). Қандастар мәселесі және оларға көрсетілетін мемлекеттік қолдау. Available at: https://egov.kz/cms/kk/articles/kandas_rk (accessed: 10.05.2025).

4. Tengrinews.kz. Сколько казахов вернулось на историческую родину с 1991 года? 2023. Available at: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/skolkokazahov-vernulos-na-istoricheskuyu-rodinu-s-1991-goda-536196/ (accessed: 15.05.2025).

5. Байтұрсынов Ахмет. Тіл тағылымы. Алматы «Ана тілі». 1992.

6. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. Алматы «ДәуірКітап». 2013.

7. Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. Арыс: Алматы. 2009.

8. Ruiqing Xin, Yonghong Li, Hongzhi Yu. The Vowel Harmony Patterns of Kazak Vocabulary. International Conference on Education Technology, Economic Management and Social Sciences (ETEMSS 2018). Published by CSP. 2018:367- 372. Available at: http://166.62.7.99/conferences/AETP/ETEMSS%202018/G3930. pdf (accessed: 20.05.2025).

9. Geng Shimin. Modern Kazakh Grammar. Central Minzu College Press. 1989 (на кит.).

10. Гэн Шимин, Ли Цзэнсян. Қазақ тілінің қысқаша тарихы. Ұлттар баспасы, Бейжің. 1985 (на кит.).

11. Чжан Динцзин (张定京) Қазіргі заман қазақ тілі фонетикасын зерттеу мәселесі. Қытай Іле педагогикалық университет журналы. Social Science. 2009;(3):25-39 (на кит.).

12. Базылхан Б. Моңғолиядағы қазақтардың тілі. Улаанбаатар – Өлгий. 1991.

13. Жылқыбекұлы Б. “Ы” дауысты дыбысының қазақ әліпбиіндегі орны мен рөлі. Ана тілі аясы: оқыту, зерттеу мәселелері: халықаралық ғылымиәдістемелік семинар материалдары. Астана. 2017:133-137.

14. Мырзақанұлы Ж. Қазақ халқы және оның салт-санасы. Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы. 1992.

15. Солтаншәріпұлы Н. Шыңжаң қазақтары мен Қазақстан қазақтарының тіліндегі кейбір дыбыстық айырмашылықтар. Тіл және аударма. Үрімжі. 1993;(1):8-20.

16. Мамырханова Ж.Т. Қытай қазақтары тілін тарихи зерделеу және синхрондық талдау. Философия (PhD) докторы дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Астана. 2017.

17. Тажибаева С.Ж., Невская И.А. Мүтәлі Ә.Қ. және т.б. Lexical Peculiarities of Kazakh Spoken in China. Turkic Studies Journal. 2023;(4):130-145.

18. Zharkynbekova Sh.K., Tazhibayeva S.Zh., Filchenko А.U. Problems of Preserving the Kazakh Language in China: Threats of Extinction and Ways of Solution. Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences. 2025;18(3):502-515.

19. Tazhibayeva S.Zh., Kozhakhmetova G.A., Auyeskhan R., et al. Oral speech peculiarities of repatriates from Mongolia. Turkic Studies Journal. 2025;(1):193-209.

20. Johanson L. & Csató É. (eds.), Turkic languages. London & New York: Routledge. 2022.

21. Johanson L. Turkic. Cambridge: Cambridge University Press. 2021.

22. Abish A. Modality in Kazakh as spoken in China. (Turcologica 107.) Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. 2016.

23. Jumabay U. & Birsel Karakoç Semantic functions of the transformativizing postverbial constructions in Kazakh. Conference: Societas Linguistica Europaea 55th Annual Meeting. Bucharest. August 2022.